Η πόλις και τα νερά της

Δεν υπάρχει αμφιβολία για τη σημασία που απέδιδαν οι αρχαίοι Έλληνες στο νερό: αρκεί να διαβάσουμε τους ιατρούς, τους ποιητές, τους φιλοσόφους. Αλλά και η πόλις, ως συλλογικός οργανισμός, τιμά και απεικονίζει τα ύδατά της στο φαντασιακό της, τους θεσμούς, τις τελετές της.




Μια σειρά πόλεων μας άφησαν εικόνες της σημασίας των υδάτων τους πάνω στα κέρματα, τα οποία αποτελούν για τον Έλληνα και ένα χρηστικό αντικείμενο (χρῆμα), αλλά και μια ιδέα με νομική υπόσταση (νόμισμα).

Η έμφαση πέφτει συνήθως στα ρέοντα ύδατα, καθαρά και διαφανή, σαν τις νύμφες, οι οποίες συνδέονται με τις πηγές των υδάτων. Η λέξη δηλώνει συνάμα και τη νεαρή νύφη: η δημοφιλής τελετή των λουτροφόρων, που προετοίμαζε και συμβόλιζε τον γάμο, ενώνει καλά τις δύο έννοιες της λέξης. Κάθε πόλη διέθετε τους δικούς της κανονισμούς για την τελετή και στην Αθήνα ήταν η Εννεάκρουνος (ή Καλλιρόη) που θεωρούνταν κατάλληλη προς χρήση.[1] Στις Θήβες η Ιοκάστη θρηνεί που ο Ισμηνός δεν έδωσε το νερό του για το γάμο του Πολυνείκη, ο οποίος παντρεύτηκε στο εξωτερικό (Ευριπίδης, Φοίν. 347-348). Οι αρχαίοι θεωρούσαν ότι η τελετή συνδεόταν άμεσα με τη γονιμότητα όλης της πόλης, γιατί το νερό είναι δημιουργός της ζωής, στοιχείο που γεννά.

Ο τρόπος με τον οποίο οι πόλεις εικονίζουν τα ύδατά τους αποκαλύπτει πολλά για τη θέαση του κόσμου, την ιστορία τους, την επικράτεια που κατείχαν, τον πλούτο τους, τις λατρευτικές πρακτικές τους. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τις πόλεις που είχαν πάρει το όνομά τους από την πηγή που τις τροφοδοτούσε με το πολύτιμο νερό. Όπως σημειώνει ο Πλάτων, όταν ο φιλόσοφος είναι να ονομάσει μια αποικία, θα πρέπει να διαλέξει το όνομα από την τοποθεσία θεμελίωσης, έναν ποταμό, μια πηγή ή μια εντόπια θεότητα (Νόμοι 704Α). Στις πρώτες ελληνικές αποικίες, ιδιαίτερα της Σικελίας, οι πόλεις διάλεγαν συχνά να εικονίσουν την επώνυμο νύμφη τους στα νομίσματά τους (π.χ. Καμάρινα, Μοτύη): η μυθολογική παράδοση και οι ποιητές επικαλούνται το ζωτικό ρόλο που έπαιξαν οι νύμφες στην επιλογή της τοποθεσίας και άρα στη θεμελίωση της αποικίας.

Ας δώσουμε ως χαρακτηριστικό το παράδειγμα της σικελικής Καμάρινας: σε σωζόμενο στατήρα η νύμφη εικονίζεται να πετά πάνω σε κύκνο. Από κάτω δυο ψάρια του γλυκού νερού συμβολίζουν τα νερά της μικρής λίμνης κοντά στην πόλη. Γύρω-γύρω το εθνικό ΚΑΜΑΡΙΝΑΙΟΝ. Στην πίσω όψη εικονίζεται ο χείμαρρος Ίππαρις, ο οποίος ταυτοποιείται από το όνομά του και από παρόμοια ψάρια. Πρόκειται για το μικρό ποτάμι που χύνεται στη λίμνη και ονομάζεται σήμερα Fiume di Camarina. Είναι στην Ωκεανίδα Καμάρινα που ένας πλούσιος Καμαριναίος αφιέρωσε τη νίκη του σε αρματοδρομία στους Ολυμπιακούς σε δύο ωδές του Πινδάρου: πρόκειται για την 4η και 5η ολυμπιακή ωδή για τον Ψαύμη από την Καμάρινα, ο οποίος ξαναθεμελίωσε ως οικιστής την Καμάρινα στα μέσα του 5ου π.Χ. αιώνα.

[Βασική Πηγή: O. Picard, “Les nymphes, images de l’eau sur les monnaies des cités grecques”]

[1] Θουκ. 2.15.5: καὶ τῇ κρήνῃ τῇ νῦν μὲν τῶν τυράννων οὕτω σκευασάντων Ἐννεακρούνῳ καλουμένῃ͵ τὸ δὲ πάλαι φανερῶν τῶν πηγῶν οὐσῶν Καλλιρρόῃ ὠνομασμένῃ͵ ἐκεῖνοί τε ἐγγὺς οὔσῃ τὰ πλείστου ἄξια ἐχρῶντο͵ καὶ νῦν ἔτι ἀπὸ τοῦ ἀρχαίου πρό τε γαμικῶν καὶ ἐς ἄλλα τῶν ἱερῶν νομίζεται τῷ ὕδατι χρῆσθαι.