Τα Mαθηματικά φέρνουν το νερό στη Σάμο (Ευπαλίνειο Όρυγμα – 2η εικονοκινητική ταινία)

Στις 3 Δεκεμβρίου 2012 παρουσιάστηκε στην αίθουσα του Μουσείου της πόλεως των Αθηνών, η εικονοκινητική ταινία της κατασκευής του Ευπαλινείου Ορύγματος της Σάμου. Η παρουσίαση έγινε απ’ τους δημιουργούς της ταινίας τον καθηγητή κ. Θ. Π. Τάσιο και τους μηχανικούς κ. Ν. Μήκα και κ. Γ. Πολύζο.

Ήταν μια πρωτοβουλία της Εταιρείας Μελέτης της Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας (ΕΜΑΕΤ). Χρηματοδοτήθηκε η ταινία ευγενώς από το Σύνδεσμο Τεχνικών Εταιρειών Ανώτερων Τάξεων (ΣΤΕΑΤ). Είναι η δεύτερη ταινία της ΕΜΑΕΤ πού αφορά τεχνικό έργο της αρχαιότητας. Η πρώτη ως γνωστόν ήταν ο “Δίολκος για 1500 χρόνια” στον Ισθμό της Κορίνθου, με δημιουργούς τον καθηγητή κ. Θ. Π. Τάσιο, τους μηχανικούς κ. Ν. Μήκα και κ. Γ. Πολύζο και επιστημονικό συνεργάτη τον κ. Αποστ. Παπαφωτίου.

Κύριο αντικείμενο της νέας ταινίας είναι ο τρόπος κατασκευής του ορύγματος μιας σήραγγας τμήματος μεγαλυτέρου υδραγωγείου στη Σάμο. Αυτό μετέφερε νερό από πηγή κοντά στο μικρό αγροτικό οικισμό των Αγιαδών στο στόμιο εισροής του ορύγματος και μέσω της σήραγγας στο στόμιο εκροής και από εκεί μέσω αγωγού από πήλινους σωλήνες κατέληγε, κατά πάσα πιθανότητα, στο κέντρο της πόλεως και ίσως στο λιμάνι του Τηγανιού, όπως λεγόταν τότε το Πυθαγόρειο.

Το υδραγωγείο μελετήθηκε και επιβλέφθηκε από τον Ευπαλίνο, Μεγαρέα μηχανικό, στα μέσα του 6^ου π.Χ. αιώνα και συγκαταλέγεται στα σημαντικότερα έργα της αρχαιότητος. Το μεσαίο τμήμα του υδραγωγείου διασχίζει μέσα από μια σήραγγα- όρυγμα το βουνό της ακρόπολης της αρχαίας πόλεως της Σάμου. Το όρυγμα αυτό είναι και το πιο ενδιαφέρον τμήμα του υδραγωγείου, με εξαιρετική σημασία από τεχνικής πλευράς και εντελώς ριψοκίνδυνο στην εκτέλεση του. Εργάσθηκαν και από τις δύο αντίθετες πλευρές του βουνού (αμφίστομον). Η πρώτη αναφορά για το όρυγμα αυτό βρίσκεται στον Ηρόδοτο (Βιβλίο Γ,60).

[1] Ἐμήκυνα δὲ περὶ Σαμίων μᾶλλον, ὅτι σφι τρία ἐστὶ μέγιστα ἁπάντων Ἑλλήνων ἐξεργασμένα, ὄρεός τε ὑψηλοῦ ἐς πεντήκοντα καὶ ἑκατὸν ὀργυιάς, τούτου ὄρυγμα κάτωθεν ἀρξάμενον, ἀμφίστομον. [2] τὸ μὲν μῆκος τοῦ ὀρύγματος ἑπτὰ στάδιοι εἰσί, τὸ δὲ ὕψος καὶ εὖρος ὀκτὼ ἑκάτερον πόδες. διὰ παντὸς δὲ αὐτοῦ ἄλλο ὄρυγμα εἰκοσίπηχυ βάθος ὀρώρυκται, τρίπουν δὲ τὸ εὖρος, δι᾽ οὗ τὸ ὕδωρ ὀχετευόμενον διὰ τῶν σωλήνων παραγίνεται ἐς τὴν πόλιν ἀγόμενον ἀπὸ μεγάλης πηγῆς. [3] ἀρχιτέκτων δὲ τοῦ ὀρύγματος τούτου ἐγένετο Μεγαρεὺς Εὐπαλῖνος Ναυστρόφου.

Συγχρόνως ο Ηρόδοτος επαινεί τους Σαμίους γιατί κατασκεύασαν τα τρία (3) μεγαλύτερα τεχνικά έργα στην Ελλάδα. Το Ευπαλίνειο όρυγμα, ένα μώλο-κυματοθραύστη (χώμα) για την προστασία του λιμένα και το ναό στο ιερό της Ήρας. Το Ευπαλίνειο Όρυγμα απετέλεσε πρόδρομο του ρωμαϊκού υδραγωγείου, κατασκευής στα μέσα του 2^ου μ.Χ. αιώνα, από τις πηγές Ιμβράσου μέχρι τη Σάμο μήκους 15,5 χλμ. 

Το όρυγμα, που είναι το μεσαίο τμήμα του υδραγωγείου, έχει μήκος 1.036,0 μ. και είναι διαστάσεων περίπου 2,0x2,0 μ. Στο άκρο της βάσεως και προς τα κάτω έχει ανοιχθεί ορθογωνικής περίπου μορφής μικρότερο όρυγμα, διαστάσεων 1,0x4,0 μ., στο κάτω μέρος του οποίου τοποθετούνταν ο πήλινος αγωγός μεταφοράς του ύδατος, του υδραγωγείου.   

Το πέτρωμα είναι σκληρός ασβεστόλιθος. Το όρυγμα λαξεύτηκε με σφυρί και καλέμι και για να συντομευθεί χρονικά εργάσθηκαν σε δύο μέτωπα και από τις δύο πλευρές του βουνού. Το μήκος του πρώτου τμήματος του υδραγωγείου ανέρχεται  στα 890,0 μ. ενώ το τρίτο εκτιμάται στα 1.000,0 μ. περίπου.

Στην ταινία παρουσιάζεται με ιδιαίτερη επιμέλεια ο προβληματισμός της κατασκευής, ο σχεδιασμός και οι μετρήσεις πού έγιναν. Μικρές αποκλίσεις από την ιδανική κατεύθυνση των σηράγγων κατασκευής του μεσαίου τμήματος θα είχε αποτέλεσμα μεγάλες διαφορές σε μέτρα στα άκρα τους, έτσι ώστε οι δύο σήραγγες (αμφίστομος), από τα δύο μέρη του βουνού, να μην συναντηθούν.

Η διόρυξη ήταν ιδιαίτερη επιτυχής και μετά από τροποποιήσεις του σχεδίου, που οδήγησαν σε παρακάμψεις, κυρίως λόγω κακής ποιότητος του εδάφους, συναντήθηκαν, όπως προβλεπόταν κάτω ακριβώς από την κορυφή (σαμάρι) του βουνού. Ειδικά η τριγωνική παράκαμψη, στη διαδρομή της σήραγγας, είχε αποφασιστική σημασία για την επιτυχία του σχεδίου. Ο ακριβής καθορισμός της χάραξης της σήραγγας και η κατασκευή της δημιούργησε πρότυπο για τις μελλοντικές σήραγγες και τούτο τονίστηκε με τη λέξη ΠΑΡΑΔΕΓΜΑ πού γράφτηκε από τον Ευπαλίνο στα τοιχώματα της σήραγγας, για την επιτυχημένη ολοκλήρωση του έργου της σήραγγας και αποτελεί μια από τις πολλές αρχαϊκές επιγραφές που διασώθηκαν στα τοιχώματα.

Το υδραγωγείο είναι έργο πρωτοπόρο και εξαιρετικής σημασίας. Για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, μηχανικός κατασκεύασε ένα τεράστιο έργο βασισμένο αποκλειστικά σε θεωρητικούς υπολογισμούς, οι οποίοι μελετήθηκαν σε σχεδιαστήριο. Η δε μελέτη του έργου αυτού, ήταν τόσο ολοκληρωμένη, που ο Ευπαλίνος μπορούσε να επιλύσει στη φάση της κατασκευής κάθε πρόβλημα μόλις γεννιόταν.

Είναι πρωτοπόρο διότι προηγείται κατά πολλούς αιώνες της σύγχρονης τεχνικής, η οποία έχει εγκαταλείψει τη μέθοδο κατασκευής υδραγωγείων πάνω από την επιφάνεια του εδάφους και κατασκευάζονται πλέον υδραγωγεία μέσω σηράγγων. Αυτό δηλαδή πού εφαρμόζει η σύγχρονη τεχνική τώρα τελευταία, είχε βρει εφαρμογή στη Σάμο πριν 26 αιώνες. Το Αδριάνειο Υδραγωγείο, στην Κορινθία, το οποίο μετέφερε νερό από τη Στυμφαλία στην Κόρινθο, μήκους 85,0 χλμ., ακολουθούσε την τεχνική πάνω στην επιφάνεια του εδάφους σε κλειστούς, ανοικτούς αγωγούς και κοιλαδογέφυρες.

Το υδραγωγείο στη Σάμο συνέχισε να λειτουργεί μέχρι τον 7^ο μ.Χ. αιώνα. Η συνεχής φροντίδα και συντήρηση πού απαιτούνταν, έπαψε να γίνεται και έτσι εγκαταλείφθηκε και στο πέρασμα των αιώνων ξεχάστηκε η ύπαρξη του.  

Απόστολος Ε. Παπαφωτίου

Πολιτικός Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Μέλος ΕΜΑΕΤ