Η Ολιστική Ιατρική στην Αρχαία Ελλάδα

γράφει ο Μάριος Δημόπουλος
Φιλόλογος-Γλωσσολόγος, Διατροφολόγος

Η ολιστική ιατρική εφαρμοζόταν στην αρχαιότητα ήδη από την προϊστορική περίοδο. Πρώτος γνωστός γιατρός υπήρξε ο Παιών, η φήμη του οποίου υπήρξε τόσο μεγάλη, ώστε θεωρήθηκε ιατρός των θεών. Σημαντικός γιατρός, φυσιοθεραπευτής και βοτανολόγος υπήρξε ο Χείρων ο Κένταυρος. Άλλος σημαντικός γιατρός ήταν ο Μελάμποδας. Ο Μελάμποδας ήταν και ψυχοθεραπευτής, ψυχαναλυτής. Με την ψυχοθεραπευτική του μέθοδο θεράπευσε τον Άλκανθο, βασιλιά των Μεγάρων από το γένος των Πελοπιδών, από χρόνια μελαγχολία. Θεράπευσε μάλιστα τις κόρες του Προίτου από μανία. Ο γιατρός Γ.Α. Τσουκαντάς σε συνεργασία με τον ψυχίατρο Δ. Κουρέτα συμπεραίνει ότι οι αρχαίοι Έλληνες γιατροί του 1400 π.Χ γνώριζαν την ψυχοθεραπεία, την ομαδική ψυχοθεραπεία, την ψυχοσωματική και την ψυχανάλυση.
Ο Μελάμποδας δίδαξε και μετέδωσε την ιατρική του γνώση στον Αμφιάραο. Μετά τον θάνατό του Αμφιάραου κτίστηκαν πολλά Αμφιαράεια. Την ίδια περίπου εποχή έδρασε και ο Ασκληπιός, τον οποίο μύησε στην ιατρική ο Χείρων ο Κένταυρος. Προς τιμή του κτίστηκαν τα Ασκληπιεία.
Τα Αμφιαράεια ήταν πρόδρομοι των Ασκληπιείων. Η θεραπευτική μεθοδολογία και αγωγή ήταν παρόμοια στα δυο αυτά ιεροθεραπευτήρια, λογικά όμως πιο εξελιγμένη στα Ασκληπιεία. Τα Αμφιαράεια και τα Ασκληπιεία ήταν αρχαία νοσοκομεία εξάσκησης ολιστικής ιατρικής.
Τα Ασκληπιεία κτίζονταν σε ωραίο περιβάλλον, δενδρόφυτο, ώστε να αγαλλιάζει ο ασθενής, χωρίς υγρασία και κοντά σε ιαματικά λουτρά. Οι ασθενείς υποβάλλονταν σε υποκαπνισμούς δι’ αρωμάτων ή καιόμενων αντισηπτικών βοτάνων. Έπιναν επίσης ορισμένα αφεψήματα βοτάνων, τα οποία είχαν διουρητική, αποτοξινωτική ή τονωτική δράση. Το σημαντικότερο είναι ότι οι ασθενείς υποβάλλονταν σε νηστεία ή σε ειδική δίαιτα. Ο γιατρός Σ. Ανδρουτσόπουλος παρατηρεί ότι ‘εντός των θεραπευτηρίων τούτων επεδιώκετο η θεραπεία πάντων των ασθενών, πρωτίστως μεν διά της διαίτης μετά παραλλήλου γενικής τονώσεως διά της προσευχής και άλλων ιεροτελεστιών, εχορηγούντο δε ελάχιστα μόνο φάρμακα’ (‘Το Ιεροθεραπευτήριον του Αμφιαράου στον Ωρωπό’).
Στο θεραπευτικό πρόγραμμα των ιδρυμάτων αυτών συμπεριλαμβάνονταν οι σωματικές ασκήσεις, οι περίπατοι και η υδροθεραπεία-λουτροθεραπεία, η ψυχαγωγία των ασθενών με θεατρικές παραστάσεις, γι’ αυτό και δίπλα στα Ασκληπιεία υπήρχε θέατρο, κάτι που δείχνει ότι οι αρχαίοι γιατροί θεράπευαν και την ψυχή των ασθενών, δεν έβλεπαν δηλαδή τον ασθενή ως υλική οντότητα αλλά ως ψυχοσωματική. Αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι εφαρμοζόταν μέσα στα ιερά η μουσικοθεραπεία, όχι μόνο για χαλάρωση των ασθενών σε περίπτωση εγχείρησης, αλλά και για τη θεραπεία ψυχικών νοσημάτων.
Η θεραπεία γινόταν διά της εγκοιμήσεως των ασθενών στο άδυτο του ναού αλλά και διά ονείρων. Επομένως τότε εφαρμοζόταν η ονειροθεραπεία, η παρακολούθηση δηλαδή των ονείρων των ασθενών και η εξήγησή τους, κάτι που οδηγεί στην έρευνα του ασυνειδήτου και στην αυτογνωσία του ασθενούς.
Η γνώση των ιερέων-ιατρών φυλασσόταν από γενιά σε γενιά. Τον 5ο αιώνα π.Χ όμως εμφανίζεται μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες στην ιστορία της ανθρωπότητας, ο Ιπποκράτης, ο πατέρας της ιατρικής.
Ο Ιπποκράτης μυημένος στην ιατρική των Ασκληπιείων συνέχισε και επεξέτεινε και με δικές του παρατηρήσεις και ανακαλύψεις τη μακρόχρονη ιατρική παράδοση των Ασκληπιείων. Για αυτό και εφάρμοζε τις ίδιες θεραπευτικές μεθόδους με τους προκατόχους του, δίαιτα, γυμναστική, κινησιοθεραπεία, λουτροθεραπεία κ.λπ. Ήταν δηλαδή ένας φυσικός γιατρός. Τα αποφθέγματά του ‘Φύσις νόσων ιατρός’, ‘κάλιον το προλαμβάνειν ή (=παρά) το θεραπεύειν’, ‘η τροφή είναι το φάρμακό σου’ αποτελούν το ευαγγέλιο της Naturopathy και δίκαια μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τον Ιπποκράτη ως Naturopath (φυσιοπαθητικό).
Ο Ιπποκράτης όμως μπορεί να χαρακτηριστεί και ως ο πρώτος ομοιοπαθητικός ιατρός. Υποστήριζε ότι ‘η ασθένεια προκαλείται από τα όμοια και με τα όμοια ως ιάματα ο ασθενής υγιαίνει’ (Περί τόπων των κατά άνθρωπον, 42). Ο Ιπποκράτης βέβαια αναφέρεται και στην αλλοπαθητική μέθοδο, αλλά υποστηρίζει ότι ‘και με τους δύο τρόπους αποκαθίσταται η υγεία’.
Ο Ιπποκράτης υποστηρίζει ότι αυτό που παρατηρούμε στον ασθενή δεν είναι η νόσος αλλά το σύμπτωμα, η αιτία της οποίας βρίσκεται εντός του οργανισμού και όχι έξω. Αυτό αποτελεί βασική θέση της Naturopathy, σύμφωνα με την οποία τα συμπτώματα δεν είναι αίτια της αρρώστιας, παρά αποτέλεσμα της καταστάσεως του οργανισμού. Ενώ η Naturopathy ζητά να απομακρύνει ή να διορθώσει τις αιτίες και να τονώσει τον οργανισμό με τις φυσικές υγιεινές συνθήκες, η συμβατική ιατρική ζητά απλώς να καταστείλει και να απομονώσει τα συμπτώματα και δεν δίνει προσοχή στις αιτίες. Για αυτό και ο Ιπποκράτης επεμβαίνει στον τρόπο ζωής του ασθενούς και στη δίαιτά του. Αυτό φαίνεται και από το γεγονός ότι έγραψε τρία βιβλία επ’ αυτού του θέματος: ‘Περί διαίτης’, ‘Περί τροφής’, ‘Περί υγιεινής και ασκήσεων’.
Ο Ιπποκράτης εφάρμοζε διατροφική θεραπευτική. Ο Ιπποκράτης συνεχίζοντας το έργο των Ασκληπιάδων και του Πυθαγόρα θεωρούσε τη διατροφή ως το σημαντικότερο μέσο καταπολεμήσεως των ασθενειών. Γι’ αυτό και επενέβαινε στον τρόπο ζωής του ασθενούς και στη δίαιτά του, κάτι που έκαναν και στα Ασκληπιεία. Φαίνεται ότι είχε επηρεαστεί από τον δάσκαλό του Ηρόδικο, ο οποίος θεωρούσε ότι οι ασθένειες προκαλούνται εξαιτίας ‘κακής δίαιτας’ (με τον όρο δίαιτα δεν εννοούσε μόνο τη διατροφή αλλά ολόκληρο τον τρόπο ζωής. Ο Ιπποκράτης όριζε διαφορετικό διαιτολόγιο ανάλογα με την εποχή. Πίστευε ότι η διατροφή των ανθρώπων πρέπει να ρυθμίζεται ανάλογα με την ηλικία και τη σωματική διάπλαση του καθένα, την εποχή του έτους και τον τόπο. Ο Ιπποκράτης σύστηνε συγκεκριμένα διαιτολόγια ανάλογα με τις παθήσεις.

‘Ο κύριος σκοπός της ιατρικής – γράφει ο Ιπποκράτης – είναι να μάθουν τον άνθρωπο πώς να τρέφεται, αφού η τροφή είναι το φάρμακό μας’ (Περί Αρχαίης Ιατρικής 578, 3).

Την ίδια άποψη με τον Ιπποκράτη είχε και ο Πλάτωνας, ο οποίος φαίνεται ότι είχε μελετήσει κάποια από τα συγγράμματα των Ασκληπιάδων. ‘Δεν βλέπεις – γράφει ο Πλάτωνας – ότι και λίγο αν παραβούν τη διαταχθείσα δίαιτα αρρωσταίνουν οι αθλητές πολύ και βαριά;’ (Πολιτ. ΙΙΙ, 404 e).
Το παρακάτω απόσπασμα του Πλάτωνα θυμίζει τις απόψεις της Naturopathy:

‘Γιατί τίποτα δεν επιτυγχάνουν με τη θεραπεία, εκτός του ότι κάνουν πιο πολύπλοκες τις ασθένειές τους και αν κάποιος τους συμβουλεύει να πάρουν κάποιο φάρμακο, ελπίζουν ότι με αυτό θα γίνουν καλά. Αλλά μήπως αυτοί δεν είναι αξιοθρήνητοι και για το ότι θεωρούν μεγαλύτερο εχθρό τους εκείνον που τους λέει την αλήθεια, ότι δηλαδή αν δεν σταματήσει να μεθάει και να τρώει πολύ και να ασωτεύει, δεν θα τον ωφελήσουν ούτε τα φάρμακα ούτε οι καυτηριάσεις ούτε οι εγχειρήσεις’ (Πολιτ. IV, 426 a-b).

Ο Πλάτωνας θεωρεί κακό επιστήμονα αυτόν που θα θεραπεύσει έναν ασθενή που δεν ακολουθεί υγιεινή ζωή. Χάος χωρίζει την αρχαία Ελληνική από τη σύγχρονη ιατρική αντίληψη. Για αυτό και στην αρχαιότητα εφαρμοζόταν η προληπτική ιατρική. Αξιοσημείωτο είναι ότι τον 2ο αιώνα π.Χ. ο φυσιοθεραπευτής Ασκληπιάδης έλεγε ότι θα έδινε σε οποιονδήποτε το δικαίωμα να τον αποκαλέσει ανάξιο γιατρό, αν ποτέ ο ίδιος ασθενούσε’.
Στην αρχαία Ελλάδα πολλοί γιατροί απέφευγαν τα φάρμακα. Γράφει ο Ιπποκράτης:

‘Λίγα πράγματα επιτυγχάνονται με τα φάρμακα…Αλλά τώρα γίνεται σαφές ότι οι πιο διακεκριμένοι γιατροί δεν θεραπεύουν μόνο με φάρμακα αλλά και με τη δίαιτα και άλλα θεραπευτικά μέσα’ (Παραγγελίαι 14 και Περί Τέχνης 6).

Την εποχή εκείνη υπήρχε μια κόντρα ανάμεσα σε ολιστικούς γιατρούς που σπάνια χρησιμοποιούσαν φάρμακα και στους γιατρούς που θεράπευαν τα συμπτώματα με φάρμακα. Μόνο που τότε αυτοί που σπάνια χρησιμοποιούσαν φάρμακα ήταν οι διακεκριμένοι γιατροί. Ομοίως και ο Πλάτωνας συνιστά τα εξής:

‘Οι ασθένειες, εφ’ όσον δεν είναι πολύ επικίνδυνες, δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται με φάρμακα, γιατί η φύση των ασθενειών μοιάζει με εκείνη των ζωντανών όντων, γιατί και εκείνων η κατασκευή είναι τέτοια, ώστε να έχουν μια ορισμένη διάρκεια ζωής…Επίσης το ίδιο ισχύει και για τη φύση των νόσων, αν κάποιος προσπαθεί να τις κατανικήσει με φάρμακα ανεξάρτητα από τον απαιτούμενο χρόνο, τις επιδεινώνει και τις πολλαπλασιάζει. Γι’ αυτό θα πρέπει να τις αντιμετωπίζουμε με τον κατάλληλο τρόπο ζωής, τόσο όσο ο άνθρωπος μπορεί να βρει τον χρόνο και να μην ερεθίζουμε με τα φάρμακα έναν δύστροπο εχθρό’ (Τίμαιος 88-89 b-d).

Ο Ιπποκράτης στο ‘Περί Διαίτης’ γράφει:

‘Μόνο η τροφή δεν αρκεί να συντηρήσει τον άνθρωπο σε καλή φυσική κατάσταση, αν δεν τη συνδυάζει με τη γυμναστική. Η τροφή και η άσκηση έχουν αντίθετες ιδιότητες, συμβάλλουν όμως αμοιβαία στη διατήρηση της υγείας. Οι ασκήσεις δημιουργήθηκαν, για να αναλώνουν ό, τι υπάρχει, ενώ το φαγητό και το ποτό, για να αναπληρώνουν τα κενά. Είναι ανάγκη, όπως φαίνεται, να προσδιοριστεί ακριβώς η δύναμη των σωματικών κόπων τόσο των φυσικών όσο και των τεχνητών, ποιοι από αυτούς συμβάλλουν στην ανάπτυξη και ποιοι στη φθορά της σάρκας…’.

Όταν λέει φθορά της σάρκας, εννοεί τις καύσεις και τα αποτελέσματά τους.
Συνεχίζει ο Ιπποκράτης:

‘…και όχι μόνο αυτό αλλά και την αναλογία των ασκήσεων με την ποσότητα του φαγητού, την ιδιοσυγκρασία του ατόμου…’,

που σημαίνει ότι κάθε άτομο έχει τη δική του ιδιοσυγκρασία.

‘Ο άνθρωπος – γράφει ο Ιπποκράτης – πρέπει να γνωρίζει την ανατολή, τη δύση των άστρων, για να ξέρει να προφυλάσσεται από τις αλλαγές και τις υπερβολές της τροφής των ποτών, του ανέμου και ολόκληρου του περιβάλλοντος από όπου προέρχονται οι ασθένειες των ανθρώπων. Όμως και αν τα γνωρίζει καλά όλα αυτά η γνώση δεν θα είναι ικανοποιητική. Αν ήταν δυνατόν να προσδιοριστεί για τη φύση κάθε ατόμου μέτρο τροφής και ανάλογη σωματική άσκηση χωρίς υπερβολή προς το πλεόνασμα ή την έλλειψη τότε θα είχε βρεθεί ο σωστός τρόπος για την εξασφάλιση της ανθρώπινης υγείας…Είναι γεγονός ότι αν υπάρχει έστω και μικρή δυσαναλογία ανάμεσα σε αυτά (την τροφή και την άσκηση), αναγκαστικά το σώμα καταβάλλεται με την πάροδο του χρόνου από την κατάχρηση και αρρωσταίνει.’.

Ο Ιπποκράτης εφάρμοζε προληπτική ιατρική. Γράφει:

‘Εγώ όμως τα έχω ανακαλύψει όλα αυτά, και ακόμα τη δυνατότητα πρόγνωσης μιας αρρώστιας, προτού αρρωστήσει ο άνθρωπος, παρακολουθώντας προς τα πού πάει η υπερβολή. Γιατί οι αρρώστιες δεν προσβάλλουν τους ανθρώπους ξαφνικά, αλλά αθροιζόμενες σιγά-σιγά ξεσπούν μια και έξω. Εγώ λοιπόν ανακάλυψα τα συμπτώματα που εμφανίζει ο άνθρωπος πριν η υγεία νικηθεί μέσα του από την αρρώστια και πώς πρέπει να τα επαναφέρει κανείς όλα σε κατάσταση υγείας’ (‘Περί Διαίτης’ παρ. 2).

Στην κλασσική εποχή οι σοβαρότεροι γιατροί εφάρμοζαν την ολιστική ιατρική. Αυτό αποδεικνύεται από τον διάλογο του Πλάτωνα Χαρμίδης, όπου αναφέρεται:

‘Ίσως θα έχεις ακούσει και συ καλούς γιατρούς, όταν έλθει σ’ αυτούς ένας άρρωστος με πονόματο, να λένε ότι δεν είναι δυνατόν να γιατρέψουν χωριστά τα μάτια, αλλά ότι πρέπει να κάνουν θεραπεία για όλο το κεφάλι, προκειμένου να κάνουν καλό στα μάτια. Και ακόμα ότι είναι ανόητο να νομίζει κανείς ότι μπορεί να θεραπευτεί το κεφάλι μόνο ξεχωριστά από το υπόλοιπο σώμα. Ξεκινώντας λοιπόν από αυτή την αντίληψη ορίζουν δίαιτα για ολόκληρο το σώμα και επιχειρούν να θεραπεύσουν το μέρος μαζί με το σύνολο’ (IV, 156 β).

Και συμπληρώνει:

‘Όπως ακριβώς δεν πρέπει να θεραπεύονται τα μάτια χωρίς το κεφάλι ούτε το κεφάλι χωρίς το σώμα, έτσι ούτε το σώμα χωρίς την ψυχή’,

γνωρίζει δηλαδή την ψυχοσωματική αιτία των ασθενειών.
Τους γιατρούς που θεράπευαν το σύμπτωμα, χωρίς να εξετάζουν την αιτία του, τους θεωρεί αδαείς και τους ειρωνεύεται. ‘Γιατί τούτο εδώ πρέπει να γνωρίζουμε καλά, ότι αν έβρισκε ποτέ ένας γιατρός από αυτούς που ασκούν την ιατρική πρακτικά χωρίς επιστημονική γνώση άλλον γιατρό να συζητά με ελεύθερο ασθενή και ενώ του μιλά από την αρχή για το θέμα της αρρώστιας του να κάνει περίπου φιλοσοφία ή αναπτύσσοντάς του γενικά τη φύση των σωμάτων, γρήγορα θα γελούσε πολύ και δεν θα έλεγε τίποτα άλλο εκτός από αυτά που λένε συνήθως σε τέτοιες περιπτώσεις πολλοί από αυτούς που λέγονται γιατροί, θα έλεγε δηλαδή:

‘ανόητε, δεν τον γιατρεύεις τον άρρωστο, παρά σχεδόν τον εκπαιδεύεις, ως να έχει ανάγκη να γίνει γιατρός και όχι να θεραπευτεί’ (ΝόμοιIX, 857 c-e).

Ο Ιπποκράτης εφάρμοζε την ολιστική ιατρική, και αυτό το επιβεβαιώνει ο ίδιος ο Πλάτωνας:

‘Νομίζεις λοιπόν ότι μπορείς να γνωρίζεις την καθ’ όλον ανθρώπινη φύση; Αν βέβαια πρέπει να πιστέψει κανείς τον Ιπποκράτη, έναν από τους Ασκληπιάδες, ούτε τα περί του σώματος μπορείς να κατανοήσεις χωρίς αυτή τη μέθοδο. (Φαίδρος 270c). Ο Ιπποκράτης έκανε ενδελεχή έρευνα της ζωής του ασθενούς, εξέταζε ακόμα και τις σχέσεις του με συγγενείς και φίλους, τις σκέψεις του και τα όνειρά του (Περί Επιδ. III, 1).

Ο Ιπποκράτης γνώριζε την επίδραση μιας ορισμένης ψυχικής καταστάσεως επί του σώματος (ψυχοσωματική ιατρική). Ο Αριστοτέλης αναφέρεται και στην αντίθετη κατάσταση, στην επίδραση του σώματος επί της ψυχής:

‘Οι ψυχικές λειτουργίες επηρεάζονται από τις σωματικές. Και αυτό γίνεται ολοφάνερο στις περιπτώσεις της μέθης και της αρρώστιας, διότι φαίνεται η έντονη διαταραχή των ψυχικών λειτουργιών που προκύπτει από τις σωματικές διαταραχές’.

Για να καταλήξει:

‘Νομίζω ότι η ψυχή και το σώμα αλληλοεπηρεάζονται. Και η ψυχική κατάσταση, όταν μεταβάλλεται, μεταβάλλει μαζί της τη σωματική και η σωματική κατάσταση, όταν μεταβάλλεται, μεταβάλλει μαζί της την ψυχική’ (Περί ψυχής 805 a και 808 b).

Τη φυσική και ολιστική ιατρική του Ιπποκράτη συνέχισε και ο Γαληνός, ο οποίος αποκάλεσε τη φύση ‘τεχνίτη’ και ήρθε σε σύγκρουση με μηχανιστικές αντιλήψεις των Επικουρείων, που θεωρούσαν το σώμα ως μια περίπλοκη μηχανή’.
Για μια άλλη φορά αποδεικνύεται πόσο επίκαιρο είναι το αρχαιοελληνικό πνεύμα. Η ολιστική ιατρική δεν είναι κάτι καινούργιο, αλλά εφαρμοζόταν από τους σοβαρότερους αρχαίους Έλληνες γιατρούς.