Ευπαλίνειο όρυγμα Σάμου: δεν έτυχε, πέτυχε

Εσκαβαν υπογείως  με βαριοπούλες, σφήνες και καλέμια τον ασβεστολιθικό βράχο, έχοντας ξεκινήσει από δύο αντίθετες πλευρές.

Επρεπε να συναντηθούν σε κάποιο σημείο και όλοι ανησυχούσαν, μήπως αυτό το έργο, μήκους ενός χιλιομέτρου, πάει στράφι. Κι όμως, περίπου στο μέσον της διαδρομής που είχε σχεδιαστεί, τα δύο ορύγματα ενώθηκαν σε ένα με τη διόρθωση μιας πολύ μικρής αστοχίας. Το Ευπαλίνειο Ορυγμα της Σάμου ήταν γεγονός. Δεν έτυχε, πέτυχε.

Το αξεπέραστο θαύμα μηχανικής δημιουργήθηκε τον 6^ο αιώνα π.Χ. με τα μέσα και τις γνώσεις της εποχής και προκαλεί ακόμα και σήμερα θαυμασμό για τον σχεδιασμό και την αρτιότητα εκτέλεσής του.  Κατά κυριολεξίαν αυτό το «σήμερα». Τον Ιούνιο του 2015, η Διεθνής Ένωση Σηράγγων (ITA – AITES) ανακήρυξε το Ευπαλίνειο Όρυγμα της Σάμου ως «Παγκόσμιο Σηραγγολογικό Τοπόσημο» (International Tunneling Landmark).

Περί το 550 π.Χ. ο αρχιτέκτονας Ευπαλίνος από τα Μέγαρα, γιος του Ναυστρόφου, ξεκίνησε τη δημιουργία ενός «αμφίστομου ορύγματος» όπως γράφει ο Ηρόδοτος («Θάλεια» 60). Το  όρυγμα έπρεπε να μεταφέρει νερό στο Πυθαγόρειο της Σάμου, αλλά, σύμφωνα με τις εντολές που είχε δώσει ο τύραννος Πολυκράτης, να μην είναι ορατό. Ετσι, σε περίπτωση πολιορκίας να μη μπορεί να το καταστρέψει ο εχθρός. Το έργο που οραματίστηκε ήταν τρομερά σύνθετο τεχνικά. Εκτός από το όρυγμα έπρεπε να κατασκευαστούν μια δεξαμενή, ένας προσαγωγός και ένας υπόγειος αστικός αγωγός. Η εκκίνηση έπρεπε να γίνει από τις σημερινές Αγιάδες, όπου υπήρχε μεγάλη πηγή νερού και η σήραγγα να διανοιγεί ταυτοχρόνως και από τις δύο πλευρές του βουνού.

Ο Ηρόδοτος, που εντυπωσιάστηκε βλέποντάς το, έγραψε:  «Ανέφερα πολλά δε για τους Σαμίους, γιατί έχουν κάνει τρία από τα μεγαλύτερα έργα από όλους τους Έλληνες. Σε όρος με ύψος εκατόν πενήντα οργιές, έφτιαξαν υπόγειο όρυγμα που το είχαν αρχίσει ταυτόχρονα από δυο πλευρές. Το μεν μήκος του ορύγματος είναι επτά στάδια, το δε ύψος και πλάτος είναι οκτώ πόδια το καθένα. Καθ' όλο το μήκος του δε, έχει ανοιχτεί ένα άλλο όρυγμα, σε βάθος είκοσι πήχεων, με πλάτος τριών ποδιών, μέσα από το οποίο το νερό διοχετεύεται μέσα από σωλήνες από μεγάλη πηγή μέχρι την πόλη. Ο αρχιτέκτονας δε του ορύγματος αυτού ήταν ο Ευπαλίνος, γιος του Ναυστρόφου από τα Μέγαρα».

Πριν ξεκινήσει το σκάψιμο ο Ευπαλίνος έδωσε  εντολή να χαραχτεί η διαδρομή του ορύγματος στην επιφάνεια του εδάφους ώστε να μπορεί παρακολουθεί την πρόοδο του έργου. Το άνοιγμα της σήραγγας  είχε διαστάσεις 1.80μ. ύψος και 1.80μ. πλάτος. Πλάι στον κεντρικό διάδρομο κατασκευάστηκε τάφρος, σε βάθος 70 πόντων, προκειμένου να περνάει το νερό, μέσα από κεραμικούς σωλήνες. Η ύπαρξή της μικρότερης σήραγγας κρίθηκε αναγκαία καθώς όταν ολοκληρώθηκε το έργο, η πηγή στις Αγιάδες βρέθηκε σε χαμηλότερο επίπεδο από την κυρίως. Έτσι ο Ευπαλίνος έδωσε μια ελαφρά κλίση και εξασφάλισε την απρόσκοπτη ροή.

Ο Ευπαλίνος είχε να αντιμετωπίσει διάφορες προκλήσεις και να λύσει τεχνικά προβλήματα. Η αστάθεια των ασβεστολιθικών πετρωμάτων ίσως να είχε ως αποτέλεσμα τη μη συνάντηση των δύο συνεργείων που έσκαβαν το καθένα από άλλη πλευρά. Είχε όμως προνοήσει. Ετσι, υπολόγισε και έδωσε κλίση στη διαδρομή του ενός κλάδου με τέτοιο τρόπο που θα ήταν μαθηματικά βέβαιο ότι θα συναντούσε κάποια στιγμή τον άλλο κλάδο. Ο νότιος κλάδος πήρε κλίση 17 μοιρών προς τα δεξιά και στη συνέχεια έστριψε αριστερά κατά 21 μοίρες και συνάντησε τον βόρειο κλάδο, σχεδόν χωρίς καμία απόκλιση.

Η τριγωνική διάνοιξη της βόρειας σήραγγας έχει και αυτή το σκοπό της. Ο Ευπαλίνος την επέλεξε προκειμένου να μηδενίσει τις πιθανότητες να σημειωθεί κάποια υποχώρηση του εδάφους από το νερό και επιπλέον, να υπάρχει βάθος ώστε να κατασκευαστεί η επένδυση της στοάς.

Επί περίπου 10 χρόνια, τα δυο συνεργεία άνοιγαν τη σήραγγα με βαριοπούλες, σφήνες και καλέμια. Χρειάστηκε να εξορυχθούν 12.500 τόνοι βράχου, να τοποθετηθούν 5.000 πήλινοι σωλήνες και να δαπανηθούν πολλά χρήματα από το κρατικό ταμείο, ώστε,  άφθονο νερό να αρχίσει να ρέει στις κρήνες της πόλης με ασφάλεια και σύμφωνα με τους όρους υγιεινής της εποχής.  Η αρχή της τήρησης των αναλογιών που εισήγαγε ο Ευπαλίνος επιστρατεύτηκε την περίοδο της Αναγέννησης και ακολουθείται και σήμερα στην κατασκευή των σηράγγων. Μέσα στη σήραγγα ο Ευπαλίνος έγραψε τη λέξη «παράδεγμα», που σημαίνει υπόδειγμα.

Η λειτουργία του υδραγωγείου συνεχίστηκε για περίπου 1.100 χρόνια. Στους βυζαντινούς χρόνους η σήραγγα χρησιμοποιήθηκε ως καταφύγιο των κατοίκων κατά τη διάρκεια επιδρομών. Στη συνέχεια εγκαταλείφθηκε. Ανασκάφθηκε από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, τη δεκαετία του 1970. Από τότε και μέχρι τις μέρες μας, επισκέψιμα ήταν, για λόγους ασφαλείας, μόνο 130 μέτρα.

Την 1η Ιουνίου και μετά από έργα στο πλαίσιο του προηγούμενου ΕΣΠΑ που ξεκίνησαν το 2013 και στοίχισαν 3,1 εκατ ευρώ, το Ευπαλίνειο Ορυγμα άνοιξε και πάλι για το κοινό. Προσφέρονται τρεις διαδρομές, μία στα 185 μ. μία με μήκος 484 μ. ενώ η τρίτη θα αφορά σε ολόκληρο το μήκος του Ορύγματος, 1036 μ.. Η είσοδος είναι ελεύθερη μέχρι το τέλος Ιουνίου, αλλά από την 1^η Ιουλίου θα εφαρμοστεί ένα πολύ τσουχτερό εισιτήριο που θα κοστίζει, αντιστοίχως, 8, 16 και 32 ευρώ για κάθε διαδρομή.

Ηδη από το 1992 το μνημείο έχει περιληφθεί στον κατάλογο των μνημείων παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO.

Αντιγόνη Καρατάσου