Ελευσίνια Μυστήρια

Ο Μύθος της Δήμητρας και της Περσεφόνης
Παρόλο που οι περισσότεροι από τους αρχαίους λαούς φαντάζονταν τους θεούς να κατοικούν στον ουρανό, η θεότητα της γης είναι πολύ παλαιότερη και τα Ελευσίνια Μυστήρια περιστρέφονταν γύρω από αυτή.


Στην αρχή την αποκαλούσαν Γαία αλλά με το πέρασμα των αιώνων, απέκτησε το όνομα Δήμητρα, το οποίο κατά μια πιθανότατα σημαίνει «Γη μήτηρ», ενώ κατά μια άλλη «μητέρα του σταχυού».
Η λατρεία της Δήμητρας ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τους αγρότες, με τον κύκλο των εργασιών από τη σπορά ως τη συγκομιδή. Ξεκινώντας από τις εύφορες πεδιάδες της νότιας Θεσσαλίας, εξαπλώθηκε σε όλη την Ελλάδα και είχε ευρύτατη διάδοση σε όλο τον ελληνισμό από την Μικρά Ασία μέχρι την Ιταλία.
Ο μύθος της Δήμητρας και της Περσεφόνης (κόρη της Δήμητρας και του Δια) που αποτελεί το κέντρο της λατρείας των Ελευσίνιων έχει ως εξής σύμφωνο με τον ομηρικό ύμνο: η Κόρη έπαιζε σε μια πανέμορφη, καταπράσινη περιοχή, το Νυσσιον Πεδίο, μαζί με τις Ωκεανίδες Νύμφες όταν είδε ένα πανέμορφο νάρκισσο και θέλησε να τον κόψει.
Τότε εμφανίστηκε ο Άδης (Πλούτωνας) και την έκλεψε, αφού προηγουμένως είχε πάρει την συγκατάθεση του Δια. Η Δήμητρα μάταια έψαχνε να την βρει. Κάποια μέρα μίλησε με τον βασιλιά Ήλιο ο οποίος της εξήγησε τι είχε γίνει, κι αυτή έχοντας θυμώσει παρά πολύ με το Δια που επέτρεψε την αρπαγή της κόρης τους, αντί να γυρίσει στον Όλυμπο, μεταμορφώθηκε σε γριά και άρχισε να περιπλανείται στις πόλεις.
Έτσι έφτασε στην Ελευσίνα όπου ζήτησε να της χτίσουν έναν ναό κάτω από την Ακρόπολη. Αποσύρθηκε στον ναό λοιπόν, έκοψε κάθε επαφή με τον κόσμο και όλη μέρα θρηνούσε για τον χαμό της Κόρης της μέχρι που η γη έπαψε να βλασταίνει και ο αφανισμός των ανθρώπων απειλούσε τον κόσμο.
Βλέποντας αυτά, ο Δίας έστειλε τον Ερμή στον Άδη ζητώντας του να επιτρέψει την άνοδο της Κόρης για να ηρεμήσει η Δήμητρα. Ο Άδης την έστειλε αφού πρώτα της έδωσε να φάει καρπό ροιάς (ροδιού) για να εξασφαλίσει την επιστροφή της.
Η Κόρη συνάντησε την μητέρα στην Ελευσίνα, όμως μόλις η Δήμητρα αντιλήφθηκε ότι η κόρη της έφαγε τον καρπό κατάλαβε ότι δεν μπορεί να την κρατήσει για πάντα κοντά της. Την λύση έδωσε η Ρέα (μητέρα του Δια, του Άδη και της Δήμητρας) μέσω της οποίας έγινε συμβιβασμός ανάμεσα στους θεούς και αποφάσισαν ότι η Περσεφόνη θα περνούσε το 1/3 του χρόνου με τον σύζυγο της Άδη και τα 2/3 στον Όλυμπο με την μητέρα της.
Έτσι πείστηκε και η Δήμητρα να γυρίσει στον Όλυμπο και μόλις βγήκε από τον ναό που είχε κλειστεί, η γη άνθισε και η Δήμητρα έδειξε στους άρχοντες της πόλης τον τρόπο με τον οποίο ήθελε να την λατρεύουν, τα «Σεμνά Όργια*», τα οποία δεν επιτρεπόταν για κανένα λόγο να φανερώνονται στους αμύητους.
*Σημείωση: η παρεξηγημένη λέξη όργια σημαίνει μυστικές τελετές, μυστική λατρεία.
Ιστορικό των Μυστήριων
Προς τιμήν της Δήμητρας γίνονταν πολλές γιορτές (τα Θεσμοφόρια, τα Αλώα, τα Θαλύσια) η σημαντικότερη όμως ήταν τα Ελευσίνια μυστήρια στα οποία η Δήμητρα λατρευόταν ως πανίσχυρη, χθόνια και γόνιμη θεά και γιορτάζονταν στον ναό της Ελευσίνας. Θεωρείται ότι τα Ελευσίνια Μυστήρια ιδρύθηκαν από τον Εύμολπο το 1.400 π.Χ. κι ότι άρχισαν να λειτουργούν επίσημα τον 8ο αιώνα π.Χ.
Επίσης, οι μυστικές αυτές τελετές φαίνεται ότι ήταν μέρος της λατρείας των Πελασγών, των οποίων η θρησκεία περιστρεφόταν γύρω από τη λατρεία της γης, τις χθόνιες θεότητές της, το μυστήριο της ζωής και του θανάτου και της μετά θάνατον ζωής. Μετά την κάθοδο των ελληνικών φύλων, των Αχαιών και των Ιώνων, οι οποίοι λάτρευαν τους ουράνιους θεούς, οι Πελασγοί ζήτησαν να προστατέψουν τις θρησκευτικές παραδόσεις και τη λατρεία τους από τη βεβήλωση των αλλόθρησκων κατακτητών και γι’ αυτό χρησιμοποίησαν το σκότος της νύχτας.
Τα μυστήρια λοιπόν της Ελευσίνας είναι η θρησκεία των κατακτηθέντων Πελασγών, οι τελετές της οποίας, εξαιτίας του φόβου των επιδρομέων γίνονταν σε μυστικές συναθροίσεις. Αν και αρχικά η θρησκεία των προελληνικών φύλων υπέστη τους διωγμούς των κατακτητών, με το πέρασμα του χρόνου οι θρησκευτικές τελετές και δοξασίες κατακτητών και κατακτημένων αφομοιώθηκαν.
Υπήρχαν τα μικρά (Ελάσσονα), τα εν Άγραις και τα μεγάλα (Μείζονα) μυστήρια. Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, δεν πρέπει να ταυτίζονται τα μικρά (Ελευσίνια) με τα Ελευσίνια Μυστήρια. Κατά τη διάρκεια του Ανθεστηρίωνα (Β΄ 15ήμερο Φεβρουαρίου και Α΄ 15ήμερο Μαρτίου) τελούνταν τα μικρά Ελευσίνια ενώ τα μεγάλα τελούνταν το μήνα Βοηδρομιώνα (Β΄15ήμερο Σεπτεμβρίου και Α΄15ήμερο Οκτωβρίου).
Υποστηρίζεται ότι τα μικρά τα Ελευσίνια ήταν εισαγωγικές και προπαρασκευαστικές τελετές για τα Μεγάλα Μυστήρια. Τα Ελευσίνια προσέλκυαν ανθρώπους από ολόκληρο τον Ελληνικό κόσμο και τη Ρωμαϊκή περίοδο από όλη την αυτοκρατορία, καθώς ο εορτασμός τους διατηρήθηκε μέχρι την εποχή του Θεοδοσίου.
Τα Μικρά Ελευσίνια
Τα μυστήρια αυτά διαρκούσαν 9 μέρες, όσες δηλαδή είχε κρατήσει και η περιπλάνηση της Δήμητρας και η διοργάνωσή τους έκαναν δυο γνωστές οικογένειες, οι Ευμολπίδες και οι Κήρυκες. Από τους πρώτους προερχόταν ο Ιεροφάντης, ο οποίος προΐστατο στις απόκρυφες τελετές ενώ από τους δεύτερους ο Δαδούχος, που είχε σημαντικό ρόλο στη διαδικασία της μύησης, και ο Ιεροκήρυκας, ο οποίος κήρυσσε την έναρξη των Mυστηρίων.
Mε τον Iεροφάντη συνεργαζόταν η ιέρεια της Δήμητρας που διέμενε μόνιμα στο ιερό της Ελευσίνας. Την πρώτη μέρα μεταφέρανε τα μυστικά ιερά της Δήμητρας από το άδυτο του Τελεστήριου στην Αθήνα και τα τοποθετούσαν στο Ελευσίνιο, το ιερό της. Την επόμενη μέρα στην αγορά των Αθηνών, μπροστά στην Ποικίλη Στοά, ο ιεροφάντης και ο κήρυκας αναγγέλλανε την έναρξη της γιορτής. Οι επόμενες μέρες ήταν αφιερωμένες σε θυσίες. Την έκτη μέρα επιστρέφανε με πομπή τα «ιερά» στην Ελευσίνα.
Η πομπή ξεκινούσε το πρωί και έφτανε στον προορισμό της με τη δύση του ήλιου. Η έβδομη μέρα ήταν αφιερωμένη πάλι σε θυσίες. Στις δύο τελευταίες μέρες γίνονταν οι μυστικές τελετές για τις οποίες γνωρίζουμε ελάχιστα. Γινόταν κάποια τελετή (δρώμενα), οι ιερείς έλεγαν κάποιες ιερές φράσεις (τα λεγόμενα) και έδειχναν στους μυημένους (μύστες) τα δεικνύμενα. Λίγο πιο συγκεκριμένα, οι μυούμενοι θυσίαζαν δέλφακα (χοιρίδιο) και με τα νερά του ποταμού Ιλισού καθαρίζονταν από τα μιάσματα με τη βοήθεια ειδικού ιερέα που λεγόταν «Υδρανός». Ακολουθούσε ο μέγας όρκος τους μπροστά στον Ιεροφάντη και έπειτα γινόταν η κατήχησή τους από τον τελευταίο.
Στο τέλος, οι μυούμενοι ενθρονίζονταν και οι ιερείς χόρευαν τελετουργικά γύρω τους ως σημάδι ότι τους αποδέχονταν στον κύκλο της πρώτης μύησης. Επίσης οι μύστες ένα χρόνο μετά τη μύησή τους έπρεπε να πάνε στα Μεγάλα Μυστήρια για να γίνουν επόπτες, πού ήταν και ο μεγαλύτέρος βαθμός μύησης.
Τα Μεγάλα Ελευσίνια
Η γιορτή τελούνταν κάθε χρόνο κατά το μήνα Βοηδρομιώνα. Δικαίωμα συμμετοχής είχαν όχι μόνο οι πολίτες αλλά και οι γυναίκες, οι δούλοι και οι ξένοι. Η συμμετοχή στη γιορτή δεν προϋπέθετε τη μύηση. Αυτό ήταν καθαρά θέμα προσωπικής επιλογής.
Η μύηση αποσκοπούσε στη συμφιλίωση με το θάνατο και την προσδοκία της μεταθανάτιας ζωής και γι' αυτό το λόγο είχε μεγάλη απήχηση την εποχή εκείνη. Η πρώτη ημέρα της μύησης λεγόταν «Αγυρμός» (που σημαίνει συγκέντρωση) κατά την οποία οι υποψήφιοι μύστες συγκεντρώνονταν στο Ιερό της Ελευσίνας.
Η δεύτερη ημέρα λεγόταν «΄Αλαδαι Μύσται» και περνούσε με πομπή προς τη θάλασσα και καθαρμούς στα νερά της. Την τρίτη ημέρα καθιερωνόταν απόλυτη νηστεία κι άρχιζε η χορήγηση του περίφημου ποτού «Κυκεών». Η νηστεία σταματούσε το ίδιο βράδυ με τα «ιερά τρόφιμα» που δίνονταν στους μυούμενους μέσα από μια «Μυστική Κύστη».
Την τέταρτη ημέρα έκαναν θυσίες στις θεότητες της Ελευσίνας και χόρευαν ιερατικούς κυκλικούς χορούς ενώ την πέμπτη ημέρα γινόταν «Λαμπαδηφορία» όπου οι μυούμενοι με πυρσό στο χέρι και ανά δυάδες σχημάτιζαν σιωπηλή πομπή με επικεφαλή τον «Δαδούχο» ιερέα κι έμπαιναν στο Ναό της Θεάς Δήμητρας. Η έκτη ημέρα λεγόταν «Ίακχος» και ήταν αφιερωμένη σε λατρευτικές πράξεις προς τιμή του θεοπαίδα Ιάκχου με περιφορά του αγάλματός του, το οποίο ήταν στεφανωμένο με μυρσίνη σε ένδειξη πένθους, και των ιερών του αντικειμένων (Λικμός, Κάλαθος, Φαλλός) από τον Κεραμεικό στην Ελευσίνα μέσω της «Ιεράς Οδού».
Η νύχτα προς την έβδομη ημέρα ήταν η «Ιερά Νυξ» και εγκαινίαζε τη Μεγάλη Μύηση που ολοκληρωνόταν την ένατη ημέρα με την τελική Ιεροφάνεια και τη Θεαματική επιφάνεια της Θεάς Περσεφόνης που ανερχόταν από τον Άδη. Το ακριβές περιεχόμενο των τελετών παραμένει πάντως ως τις μέρες μας άλυτο μυστήριο, καθώς οι συμμετέχοντες τηρούσαν απόλυτη μυστικότητα και η πολιτεία επέβαλλε σ’ αυτούς που την παραβίαζαν την ποινή του θανάτου.
Το τέλος των Μυστηρίων
Με την εξάπλωση και την επικράτηση του Χριστιανισμού, τα Ελευσίνια Μυστήρια άρχισαν να χάνουν το κύρος και την αίγλη τους. Το τελειωτικό πλήγμα εναντίον τους κατέφερε ο ηγεμόνας των Γότθων, Αλάριχος το 395 μ.Χ.
Κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του στην Ελλάδα και συνοδευόμενος από ιερείς και μοναχούς που είχαν ασπαστεί το δόγμα του Αρειανισμού, πυρπόλησε το Ιερό Τελεστήριο και θανάτωσε μαρτυρικά όλο το Ιερατείο στην πυρά, συμπεριλαμβανομένου και του τελευταίου ιεροφάντη, ο οποίος όμως δεν ήταν από το γένος των Ευμολπιδών, αλλά κάποιος ιερέας από τις Θεσπιές που είχε ασπαστεί τη λατρεία του Μίθρα.
Έτσι επαληθεύθηκε και η προφητεία του γηραιού Νεστόριου, του τελευταίου γνήσιου και νόμιμου ιεροφάντη, ο οποίος είχε προβλέψει την καταστροφή των ειδωλολατρικών ιερών (αφού οι Εθνικοί είχαν εκτραπεί από την πίστη και την ευσέβεια προς τους αρχαίους θεούς) και συμβόλισε με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο το τέλος του αρχαίου κόσμου, σβήνοντας την ιερή δάδα στο Τελεστήριο της θεάς.
Άλλες Χρήσιμες Πληροφορίες
• Στα Ελευσίνια γύρω 176 μ.Χ μυήθηκε και ο Μ. Αυρήλιος ενώ στα Μυστήρια αυτά δεν γίνονταν δεκτοί ανθρωποκτόνοι, ιερόσυλοι, εναγείς, μάγοι και άθεοι.
• Αντίστοιχος με τον βαθμό του ιεροφάντη ήταν αυτός της ιεροφάντιδος. Οι ιεροφάντιδες ήταν δύο, η μία της Δήμητρας και η άλλη της Κόρης και προέρχονταν και αυτές από το γένος των Ευμολπιδών.
• Σύμβολα που αναφέρονται ότι χρησιμοποιούσαν στα μυστήρια είναι τα εξής: Η σφαίρα, το στάχυ και η χλόη, το φίδι, η άκανθος, ο υάκινθος, το σπειρωτό φίδι το κουκουνάρι, το αυγό και Κλάδος Πίτυος.
• Κεντρικό σύμβολο της εποπτείας ήταν ένα στάχυ, το οποίο φυλασσόταν στο άδυτο του Τελεστηρίου και αφού θεριζόταν τελετουργικά τον ιεροφάντη, επιδεικνυόταν με μεγάλη επισημότητα στους πιστούς, σύμβολο της ανεξάντλητης δημιουργικής δύναμης της μητέρας γης.
• Στηριζόμενοι σε διάφορες μαρτυρίες αρχαίων συγγραφέων, και κυρίως του Αριστοφάνη, πιστεύεται ότι κατά τη διάρκεια της τελετής υπήρχε έντονη εναλλαγή σκότους και φωτός.
• ο Διαγόρας ο Μήλιος, ο οποίος διακωμώδησε τα Μυστήρια επικηρύχθηκε από τους Αθηναίους για δύο τάλαντα για τη σύλληψή του και για ένα τάλαντο για τον θάνατό του.
• Ο Αλκιβιάδης, κατηγορούμενος για παρωδία των Μυστηρίων, καταδικάστηκε ερήμην σε θάνατο.
• Ο τραγικός ποιητής Αισχύλος, κατηγορούμενος ότι σε τραγωδίες αποκάλυψε κάποια από τα απόρρητα, κινδύνευσε αλλά τελικά απαλλάχθηκε.
• Ο ρήτορας Ανδοκίδης μόλις που κατάφερε να διαφύγει την ποινή του θανάτου.
• Ο Πλάτωνας μιλούσε για τα Μυστήρια με μεγάλη επιφύλαξη.